By- Isak Ginlaldin
Khawvel ah I teng sung in sep leh bawl, nek leh tak, siamsinna leh kong bang kim ah I maban di khual a nasem lou thei I hi kei uh hi. I maban ah nawpsakna di ngaihtuahna ziak in a zu a ham thuak in, I sep theih chiat uh gimtak in na I sem uh hi. Huai ziaktak in ah, Teikhang khua kichi khua neuchik himahleh buh leh bal ah le kuamah I eng tuan kei uh a, I khaw kim I kiang te nuai ah le I leng tuan sam kei uh hi. Huchi ahih kawmkawm in ah kong tampi ah khangtouhna di leh panlak ding tampi I nei lai uh hi. Khovel ah theihna bukim kichi om ngeilou a, I zong theih laiteng I zong a, I khangtouhna di lampi uh I khual tawntung uh I mohpuak uh a hi. Tua I lamsa, I muhsa leh I sepkhiatsate a hun mai ahi nai kei a, lampi saupi pai na di I nei lai uh hi.
Pic. Damveng
I
khua leh tui khang na ding in ah I economic (Sum dinmun) uh ahoih ngai hi. Buh
leh bal kham kisa mahle huai kia in a hun kei a, I sep khiat te midang te a di
tawh sem khia pha a, huaite a pat a pung lep theih a ngai a, a pungte in ei
nawpsakna di lampi a sial theih a ngai lai hi.
Mahni leh mahni ki tou delh zou ban a kuamah neih englou di khawp hial a
nasep ngam a kul hi. Khawvel paidan khong I en kimvel a, bang ziak a US in
super power tawi a military power hichituk a hat nei mawk uh hiam I chih leh a
economic dinmun uh ahoih luat ziak ahi hi. Kumzabi 18 lai khong a bang ziak a
British te hichitel a hat uh hiam chih I ngaihtuah nawn leh Industrial
Revolution ziak in market (sumdawnna) uh hoihsak a, agam vaihawmna uh leng kek
zou uh a, gam hattak ana suak mawk uh hi.
Hiai a pat I sinlai ahih leh I economic dinmun a hoih himhim in tuh kong
dangte hong ki hong di a, hong ki hong te ah hat leh lamzang mahmah ding I hi
uh chih leng a kilang hi.
I economic dinmun mi gamte bang hial I pha zou pah ding uh I chi kei hi. Himahleh khangtouh sem theihna ding in ah eite a dinle lampi a ki hong mahmah hi. Teikhang gam kichi gam hoih tak ahih man in ah lei pi hoih taktak bawl theih na ding mun tampi I nei uh hi. A gam hoih luat ziak a hi ngei ding a Kanan mun chih bang I nei hial uh hi. Huai te ah haichi pou thei teng ching in ah, gah tampi suang sak le ei hamphatna ding mah ahi hi. Gah tampi suang a hun mai a hi kei a, marketing lam le I etsiam uh a ngai mahmah hi. Marketing lam ah hiai sang a panlak hoih zawk a ngai a, huai lam I siam kei leh tuh I sepsa leh I khoh khiatsa te koih sia mai a bangmah louh suah theih ahi hi. Huai ziak in, sumdawnna a mi tawh kizawp siam a, I sepkhiat peuhmah mite deih tham ahih a, a latu di bang a kituh hial ding uh ahi. Government a hoih ziak in ah, thil tampi a hon panpih a, I ki patna ding Capital(Sumpi) di khong le hon ngaihtuah sak uh hi. Huai te leng I sumsinna leh I nasepna a hon dawn zangkhai thei ding in ah zattouh semsem I sawm zel ding ahi. I zatsiam leh ei innkuan sung kia hilou a, I khua leh tui in leng phat tuampih pha mahmah ding hi.
I economic dinmun mi gamte bang hial I pha zou pah ding uh I chi kei hi. Himahleh khangtouh sem theihna ding in ah eite a dinle lampi a ki hong mahmah hi. Teikhang gam kichi gam hoih tak ahih man in ah lei pi hoih taktak bawl theih na ding mun tampi I nei uh hi. A gam hoih luat ziak a hi ngei ding a Kanan mun chih bang I nei hial uh hi. Huai te ah haichi pou thei teng ching in ah, gah tampi suang sak le ei hamphatna ding mah ahi hi. Gah tampi suang a hun mai a hi kei a, marketing lam le I etsiam uh a ngai mahmah hi. Marketing lam ah hiai sang a panlak hoih zawk a ngai a, huai lam I siam kei leh tuh I sepsa leh I khoh khiatsa te koih sia mai a bangmah louh suah theih ahi hi. Huai ziak in, sumdawnna a mi tawh kizawp siam a, I sepkhiat peuhmah mite deih tham ahih a, a latu di bang a kituh hial ding uh ahi. Government a hoih ziak in ah, thil tampi a hon panpih a, I ki patna ding Capital(Sumpi) di khong le hon ngaihtuah sak uh hi. Huai te leng I sumsinna leh I nasepna a hon dawn zangkhai thei ding in ah zattouh semsem I sawm zel ding ahi. I zatsiam leh ei innkuan sung kia hilou a, I khua leh tui in leng phat tuampih pha mahmah ding hi.
I
economic a hoih in tuh siamsinte’n nuam tak leh sumlam haksatna om hetlou in ah
a laisim thei ding uh a, huai in ah lungsim hahdamna pe ding a, lamzang zawkna
le tunlai ding hi. Siamsinna Inn (School) I chih khawvel a mipil leh heutu lian
mahmah te ki sekna leh ki lamna buk ahi hi. Huai thei in, India Government hi
hen aw, Mizoram Government hi hen aw, mimal kuapeuh in ah I ngai poimawh uh a,
kikhekna di leh khangtouhna di ahih khak leh chi in saptuam leh pawl I neih
teng in ah I panlak theih dandan in pan I la chiat uh hi. I tate laisiamna ding
ngaihtuah leh a maban ding uh I khual man in, si thu nam zen leh guhtui kang
zen in ah amau a di’n I pang uh hi. Huchi a pan nakpi tak in a I lak lai in le
lohsam leh guitunglou tampi I omlai uh hi. Tuantualna leh mi dang te phak
louhna tampi ana omlai veve hi. Huaite apat pawtkhia thei a, I khangtouhna dia
panlak ding I mohpuakna thupi tak ahi.
Khawvel
koimun peuh ah pai lele English pau mahmah ana poimawh lua petmah ahih chiang
in ah English Language lam a I siamsinte mi phak louhna ah panlak di dan I
ngaihsut uh a kul mahmah hi. Basic English na ngawn theilou te a ding in bel
khawvel lianpi himahleh tatna di om mahmah lou hi. English I chih chiang in ah
a sim theih a gelh theih maimai hun lou a, pau mahmah zatsiam poimawh ahi. Huai
din ah English medium skul bangzah hiam I nei uh a, a phatuam mahmah hi in leng
ka thei hi. Amau lamte bel va buai pih vak leng a ngailua in ka mu kei hi. Himahleh,
Govt Middle Skul lam a kai te l lamhilh (Focus) pih zek uh a ngai a, English
language leh speaking lam ah amau te I panpih ding dan I ngaihtuah ding uh ahi.
Huai ah High Skul hong phak touh nawn chiang un, a simsa sang ua thuk zaw sem a
hilhthei ding I om uh poimawh nawn mahmah hi. High Skul I kaisung petmah a
tampi a sin khiat kei leh bel Matric I pass zoh ciang in kisinna hun tawm lua
mahmah ta hi. Huaiziak in ah I siamsinte English speaking a theihna ding un pi
bawl in pan la thei le ut huai mahmah hi.
Laisim
I chih lungkiat vulvul theih gige. Motivation (Sutha thoutu) om hetlou a om
theih gige ahi. Huaiziak in ah ki suk thathohna ding in ah Career Guidance leh
lohching te kiphatawina hun leh lohsamte kithuakpihna hun neih zelzel ding ahi.
Huai in, I lungsim lam a hoih lam sek ban a, a hoihlam ngaihtuahna I neih chiang in ah kimuanngamna leh thathawhna hon pe thei zel hi.
Huai in, I lungsim lam a hoih lam sek ban a, a hoihlam ngaihtuahna I neih chiang in ah kimuanngamna leh thathawhna hon pe thei zel hi.
Pic. Dilkawn
Computer age I chi ta uh hi. Koi ah I computer uh a om a? Student bangzah in I computer te uh a khoih thei a? Government in siamsinna inn te a di computer hon piak te uh koih ah I koih a? bangchin ah I zang zel uh a? I hamphat pih taktakna uh hia? ki dawt tuak mahmah leh ngaihsut thuk mahmah ding in ah hoih hi. Skul naupang computer thei lou tuh miphalou leh tuantual zaw chihna ahi hi. Government nasepna himhim apply na ding in online leh computer ngen ki zang ta hi. Na (Job) sem dek lele computer na khoih theih hia chih interview a dawt masak pen hita hi. Huai ziak in, computer knowledge pen I naupangte lak ah pi bawl in ah High Skul a kaisung bek un basic computer theisak sawmle chih deih huai mahmah hi.
Khovel
a thiltung te kintak a kitheita, khawta nechik a thiltung kintak a I theih bang
a ki theihsuakta ahih man in Global village kichi hial ta hi. Huai thiltungte I theihna ding in ah TV I neisim
chiat uh hi. Huai te ban ah Computer leng ana poimawh lai hi. I naupang ten ah
Internet a khoih theih uh leng a deih huai mahmah hi. Huai te I theih kei leh a
nunglam ah I naupang te tutu lai ding uh chihna ahi hi. Internet connection
hoih a om theihna ding a I panlak ua, Cyber cafe hiam ahih kei leh School
Internet bek I neih uh kiphamawh mahmah hi. Huai din ah VSAT kichi om a,
Government ah phut theihdan ahihkei leh Fund om te zang a lak dan ngaihtuah
ahihkei leh pawlpi kithoh khawm a ngaihtuah a I pi bawl zawk sem uh hun mahmah
ta hi. I naupangte tunung a I gam mohpuakna tengteng len di te leh I gam ki
ngakna ahihman in ah pi bawl petmah a I pibawl touh zel ding ahi. Pilna zong
sak ni, I neih tengteng channa di ahih lehle pilna zong ni, pilna I neih
peuhmah leh zaw bangmah nei kei mahle mite zahtak I hi dia, I khua leh tui a
dia zattak I hi dia, mite a dia
vualzawlna I hi lai dia, I maban vang mahmah ding hi.
Khangtouh
semna ding in ah lampi hoih poimawh dan gen ngailou inle I theichiat uh hi. I lampi
uh a siat dan le gen ngailou in I mu chiat uh hi. Ngopa leh Mimbung kikar KM 52
kia ahi a, Sialkal tang te a dia I lifeline uh leng ahi hi. Huai tel bawl zoulou
a I om ngaihsut huai mahmah hi. Assembly ah eite tang a hon gen sak di Palai I nei
uh a, I MLA ten hon bawlsak theihna di ua VCP leh NGO tuamtuam pang khawm a,
Sialkal tlang a khawdang teng tawh kigawm a I phut ding uh ahi. I pangkhawm a I
phut khawm in tuh, Sorkar bil denglou chih a om kei dia, hon ngaihtuah saklou
inle a om hetkei ding uh hi. Himahleh pangkhawmlou a mi malmal a I va nget zual
pen in a bil uh deng zou taktak lou ding hi. I lampi bawlna ding in ah sawk
theihteng sawk a, panlak theih teng panla a, pangkhawm a ngaih lehle pangkhawm
ngam a, sithu nam zen a I pang uh hun mahmah ta ahi. Huai lampi bawlna ding in
ah NEC ah Fund om kei lehle allocate sak theih dan om himhim ding hi. Hiai
tungtawn a phut chihtak a I phut ding uh, Kum khat kum nih sung ngei a black
topping hoihtak a I lampi I bawl sak sawm teitei ding uh ahi. I lampi a hoih in
tuh a nuam kia hilou, khangtouhna bang le kimu pah ding hi.
Pic. On a rainy day, Teikhang. Taken from Vengnuam
I
khawsung makaite’n Government policy te atheih vek uh ngai mahmah hi.
Facilities leh infrastructure hoih I neih theihna ding in ah I makai te uh diplomacy
a siam uh a poimawh lua hi. Mite tawh ki deal siam leh mite tawh kihou siam
heutu I neih uh a ngai hi. Huai te I neih kei uh leh bel fund teng ki divert
ding a mi I hamphatna I tang di teng hon neksiatsak thei uh hi. Huai ban ah
Ruling party or Government Form tute tawh ki biak siam leh huai te bohsiam leng
a poimawh nawn mahmah thil ahi. Tu
khawvel ah party khat a ginom ngeknguk a, I party belh te a chingkei uh leh
hamphatna khat le tanglouh chih a om khong thil mawl huai hita hi. Government
ki form peuhmah mipi ading ahi ta, ki vote leh ki vote louh thu a buai hun a hi
nawn kei a, government I neih pen ua pat hamphatna tampi I lai dawk uh ki sam
mahmah hi. Huai ziak in ah I MLA leh I palai te uh tawh kinaih zaw sem apanlak
a, hamphatna I tang theihteng uh sulnung zuih a, delh ngaite I delh vak a,
pangkhawm diamdiam a I khawtang leh i mi nam khangtouhna dia panlak vak ding uh
ahi. Mimal hamphatna di kia I ngaihtuah sung uh ki khangtou kei ding uh. Mi
tawm chik kia hauhsakna gamte, gam hausa hi ngei lou a, Equal distribution of
wealth, a kikim a hauhsakna kihawmna a om ciang in ah khangtou leh hausa leh
amau leh amau a kitoudelh gam chih hi theita uh hi.
Ginna
kibatlouh ziak, deihtelna kibatlouh ziak , ut zawk leh hoihsak zawk kibat louh
ziak in ah saptuam tampi I om uh hi hi. Himahleh I khawtang khangtouhna ding in
ah saptuamte’n hiai sang a kizawpna hoih zaw I neih uh poimawh mahmah hi. Hamphatna om peuhmah kituh laihlaih a, ki haza
tuahtuah I hih lel leh bel hon nung kaihkaih om chihna hilai hi. Huaiziak a
hamphatna bang kihawm siam a, kituak siam a, ki-itsiam a, kihousiam a, kilem a
omkhawm khawtang hih uh ngai lua mahmah ta hi.
Kituak
leh ki-it zaw a I om theihna ding un ah Special event khenkhat i.e Missionary
day chih vel leh a dangdang a Joint Worship service bang I neih theih uh leh ki
itna, kinaihna, kitheihsiam tuah na leh kizahtak tuahna hong piang ding hi. Tuma kum bangzah hiam paisa a ki-el luatna
lam a I hih khelhte kingaidamlou a phu ki la tuah a ki demtuah dia I kisak
tawntung leh bel I biak Pa Pathian thuhhilhna leh deihdan zui kha lou I hi chih
leng I kitheih ding uh ahi. Kikhawpna I neih ciang in ah “Ka tung a khial te ka
ngaihdam bang un, nang le ka khelhna uh hon ngaidam in” chi a I thum kawmkawm a
I tung a khial te ngaidamlou a, ki entuah gelgual a, kihuat bawl a I om sung uh
chu vualzawlna dawng taklou khua I hi chih leng I kitheih ngai hi. Chillum tawh
valh ngaite valh ngam a, kiniam khiat ngai leh kiniam khiat ngam a khawtang
hoihna dia panlak ngam ua leh I maban ah vualzawlna kiphah hi.
Pic. Teikhang EBCC Biakinn Vengpi
Self
Help Group leh NGO bangzah hiam I om ta uh chih le a kimu hi. Hiai ah pawl I
neihsa teng in bang chituk a hon dawn zangkhai a? Bang chituk a met pih I hiam
chih leng I et siam uh poimawh mahmah ding hi. Huai din ah analysis hoihtak leh
research kichiantak I neih uh poimawh ding hi. Tua I neihsa SHG te sang ua hoih
zaw I phuh theih lehle I phuhtouh sawm zellai ding ahi. Bank te’n nasep hoih kipatna ding ahihnak leh loan piak
lin hetlou uh hi. SHG or NGO tungtawn a sum tampipi I invest ngam ding uh ahi. Mi gamte bang chidan a hih uh leh bang chia khangtou thei mawk uh a chih bang le I
suisau uh ngai hi. Gam khenkhat a gamsung neu petmah, a gamsung ua le bangmah
piang lou i.e Japan, Singapore, Korea leh a dangdang te bangziak a hichituak
khang uh hiam I chih leh NGO leh Organisation (Company, Industry, etc) a bawl
te ua pan met a bawl theih ziak uh leh amau ki toudelh di tham a na a sep ziak
uh ahi. A ziak tampi a om di, huai tampi te lak a poimawh diak tuh tawplou a nasem
ngap a om ziak uh ahi. Huaite etton theile eile hiai lam ah khangtouhna ki mu
mahmah ding in gingtak huai hi.
I
sep I bawl khempeuh ki hazatuah tuntun a, ki neng niam sawm a, ki hek tuahtuah
I hih lel bel I maban di chu kiatniamna khawkhuk ahi. Maban kalsuan a haksa dia,
kalkhat I suan leh kalkhat mah I nunglam ah I kik lai ding uh chihna ahi. Huai sang
in ah, ki tawisang tuah theihna lampi a om hia chih ngaihsun in ah, kipanpih tuah
theihna a om hia chih dap in, I hih khempeuh ki support tuah diamdiam le chih a
ut huai mahmah hi.
Khamtheih
zongsang a omlouhna khua leh tui hih a ut huai ngeimai. I tuailaite tengteng nasep
leh siamsinna ah kitaiteh thei hile chih leng a ut huai ngeimai. Khamtheih hih
I tamluat ciang in ah eimah mimal kia ki buai lou a, I khawtang subuai a,
innkuan subuai a, mahni damtheihna suse zawmahlai hi. Hichibang sal a tang dia
deihtelna I bawl a, zu leh sa zawngsat kichi haina thupi tak ahi hi. Huchi bang
dinmun a om ciang in ah I khawtang sum leh pai te ki ne kang a, kiakniam lam kimanawh
deuhdeuh hi. Bangchituk in sinna sang nei in ah, pil kisa lele khamtheih sal a
I tang sung zaw khawtang leh I inkuan a dia zat theih louh I hi veve ding a, na
hoihtak sem ut mahle bangmah I sem thei kei ding. Khamtheih hih zongsan hong ki
patna tampi a om ding a, huaite ahih leh mimal ziak bang, inkuan ziak bang, sum
leh pai dinmun ziak bang leh a dangdang a om ding. Huai dia panlak di dan a
hoih ka sak mahmah tuh I tualai ten a hun awl a hauhlouh ding uh ahi. A hunawl
uh a zat siam ding uh ahi. Hun awl I neih louhna ding in ah tuailaite’n Skul I kai
nawn kei lehle nasep theihtheih I zong pahpah ding uh ahi. Defence lam a sem
tampi I om ta uh, huai lam ah tampi I lut beh sawm lai ding uh ahi. Himahleh,
huai lou lam ahle I lut theihna ding in ah laisim ngap leh thuak ngap a I kisak
ding ahi. Hiai din ah innkuan ah, saptuam ah, skul ah, NGO I neihte ah panlak
theih dan dan a panlak khawmsem I tup ding uh ahi. Khamtheih hih tamna khua I
hih intuh, tualniam pen khua I hi ding chih ciang sitset in kimu thei hi.
I
khangtouh taktak na ding in ah a tung a I gen lampi tampi te khat kia pibawl
ahi zenzen kei hi. A vek a pibawl khawm a poimawh mahmah hi. I economic dinmun
a hoih leh bel lampi dang te a khang dia, a hong nuam tuam mahmah ding hi. I
economic dinmun khangna ding in le I hih di tampi I ma ah om hi. Hiai I hih
theihna ding in ah khat kia I focus leh
khangdan diklou hi lai ding ahi. Huaiziak in ah khat akhang leh adang te khang
di a, adang te tawh I khang khawm leh khaw changkhang ki himai ding hi. I
khangtouhna ding in ah mohpuakna mimal in kinei chiat a, huai mawhpuakna I neih
te uh thei chiat a, I zoh ding uh ahi. Nu leh pa te kia in a mohpuakna a zoh ua,
tate’n a zoh kei uh leh khang tuan lou ding hi. Tuailai ten a mohpuak uh a
theih di uh, a zoh sawm di uh, naupang ten a mohpuak uh a theih ding uh, a zoh
sawm di uh. Khawtang heutu leh Saptuam heutu ten etton tham a nasem a,
mohpuakna a zoh ding uh. I mohpuakna zou vek khua I hihleh a gah chu khum
mahmah ding hi. I thilhih khempeuh uh kisawisel zawmai lou a, ken I khua leh
tui adin bang ka hih theih dia aw chih I ngaihtuah vek ding ahi. Khangtouhna
ding in ah kikhekna poimawh a, tua I paidan zuih lelte uh hoihlou I sak
khempeuh khek ngam dia I ki hasuan tuah chiat ding uh ahi hi. Hichibang a
khangtou khua leh tui ahi ka zingchiang Teikhang khua dia ka deih mahmah. Tullo
dia Pupa satsa Teikhang vangkhua Pa Pathian in vualzawl henla, khangtou semsem hen.
Pic. Landscape of Teikhang
Pic. Taken from Singgai.